Jak rozmawiać z uczniem?

Zasady komunikacji

Referat przedstawiony na szkoleniowym posiedzeniu Rady Pedagogicznej

26 października 2005 roku

„Dobrze się widzi tylko sercem, najważniejsze jest niewidoczne dla oczu”
Antonio de Saint Exupery

Mowa jest wyłącznie ludzka umiejętnością, której uczymy się od czasów najmłodszych, słuchając jej, naśladując i ćwicząc. Dlatego od samego początku trzeba mówić do dzieci jak najwięcej, opowiadać, regularnie czytać, nie zapominając o ogromnym znaczeniu pozytywnej zachęty. Już niemowlęta pragną towarzystwa serdecznych ludzi, którzy będą do nich mówili, śmiali się, wprowadzali w życie i zaoferują im cały świat jako miejsce zabawy.

Podstawa wszelkiej poprawy jakościowej są właściwe stosunki międzyludzkie, szczera komunikacja, akceptacja drugiego człowieka, jego uczuć, poglądów, wierzeń, które są realną i witalna częścią samego siebie.

Relacje z innymi są dla jednostki źródłem szczęścia, zadowolenia lub gdy przebiegają niewłaściwie rodzą wiele cierpień, dramatów.

Ludzie poszukując różnych celów, chcą być aprobowani i znaleźć przyjaciół, dominować lub uzależniać się od innych, być podziwianym, pomagać lub otrzymywać pomoc.

Świat zmierzający ku erze interaktywnych środków przekazu, przyczynia się do zmiany wszystkich aspektów naszych sposobów komunikowania się, nauki, życia, pracy i rozrywki.

Zmiany te wymagają nowego sposobu nauczania, rozbudzania na nowo zapału do zdobywania wiedzy, ciągłego doskonalenia się i rozwoju.

Od szkoły jako instytucji oświatowo-wychowawczej, której zadaniem jest kształtowanie i wychowanie, od szkoły która jest centrum kulturowym oczekuje się wysokiej jakości swej pracy, kreatywnego reagowania na zachodzące w otoczeniu zmiany.

Szkoła taka to przede wszystkim miejsce intensywnej, wytężonej i uczciwej pracy, a zarazem miejsce „drugiego domu” w którym powinno czuć się bezpieczne.

Jak rozmawiać z uczniem?

Już od najmłodszych lat uczymy się mówić, a więc porozumiewać za pomocą symboli słownych. Ubieramy w nie swoje myśli i w ten sposób przekazujemy innym. Rozmowa stwarza możliwość wymiany informacji, poglądów, opinii, zrozumienia własnych i cudzych działań oraz intencji – jest więc podstawowym procesem komunikacji międzyludzkiej.

Szkoła jako środowisko skupiające w jednym miejscu dorosłych i dzieci wymaga od nas – nauczycieli szczególnej uwagi i wyczucia w kontaktowaniu się z młodymi ludźmi oraz modelowania właściwego sposobu komunikowania się. Chyba każdemu z nas zdarzyło się, że rozmawiając z uczniem czuł, iż nie jest odbierany zgodnie z zamierzonymi intencjami lub nie może nawiązać z nim kontaktu. Dzieje się tak dlatego, że często, nie zdając sobie nawet z tego sprawy wysyłamy komunikaty, które opóźniają, przyhamowują lub całkowicie zatrzymują dwustronny proces komunikacji.

Oto 12 przykładów blokad komunikacji interpersonalnej:

1. Nakazywanie, komenderowanie, polecanie.

„Przestań się użalać, weź się do roboty”

Wypowiedzi tego typu informują ucznia, że jego uczucia, potrzeby i problemy nie są ważne i że musi zastosować się do odczuć i potrzeb nauczyciela.

Wywołują one złość lub oburzenie i mogą skłonić do wyrażania wrogich uczuć:

Oporu, oddania ciosu, wypróbowania nauczyciela, napadu złego humoru.

2. Ostrzeganie, groźba.

„Jeżeli nie będziesz dużo pracował, nie masz co marzyć o dobrych stopniach”

Wypowiedzi te są podobne do powyższych, ale uzupełnione konsekwencjami niepodporządkowania się. Mogą wywołać uczucie lęku i prowadzić do uległości. Podobnie jak polecenia i nakazy, także ostrzeżenia i groźby wzbudzają uczucia wrogości. Uczniowie często odczuwają pokusę zrobienia właśnie tego, przed czym ich ostrzegano, aby zobaczyć czy groźby nauczyciela się zmaterializują.

3. Moralizowanie, głoszenie kazań „powinieneś”

„Wiesz dobrze, że z chwilą, gdy przychodzisz do szkoły Twoim zadaniem jest nauka. Swe osobiste problemy powinieneś zostawić w domu, bo tam jest ich miejsce.”

Wypowiedzi te maja narzucić uczniom silę władzy zewnętrznej i zobowiązania. Wywołują uczucie winy przekonując ich, że są „źli”. Dowodzą, że nauczyciel nie wierzy, aby byli zdolni wyrażać własne poglądy, wydawać osądy, czy mieć własny system wartości.

4. Doradzanie, sugerowanie, proponowanie rozwiązań.

„Musisz lepiej zorganizować sobie dzień, wówczas uda Ci się wszystko wykonać”

Takie wypowiedzi przekonują uczniów, że nauczyciele nie wierzą w ich zdolność do samodzielnego rozwiązywania problemów. Niekiedy powodują „uzależnienie” od innych – uczniowie przestają samodzielnie myśleć, w każdej stresowej sytuacji zwracają się o pomoc ku „autorytetom”. Pamiętajmy, że rada jest wyrazem postawy wyższości, co jest szczególnie irytujące dla młodych ludzi walczących o umocnienie swej niezależności. Wypowiedzi te często wywołują również w uczniach poczucie, że nie są rozumiani, gdyby bowiem nauczyciel ich naprawdę zrozumiał, nie proponowałby takiego właśnie rozwiązania.

5. Pouczanie, robienie wykładu, dostarczanie logicznych argumentów.

„Przyjrzyjmy się faktom. Pamiętaj, że do końca roku szkolnego jest jeszcze tylko miesiąc i tylko tyle zostało Ci na wykonanie tego zadania”

Tego typu działania są w pełni naturalne procesie nauczania, jednak w konfrontacji z uczniem przeżywającym problemy, mogą wywołać uczucie niższości podporządkowania i własnej nieodpowiedzialności. Zarówno uczniowie, jak i dorośli no ogół nie lubią jak wykazuje się im, że się mylą, dlatego skłonni są bronić swego stanowiska do końca.

Robienie wykładu nie jest zbyt skuteczna metoda nauczania, a gdy posługujemy się nią niewłaściwie, staje się także znienawidzona. Uczniowie się nudzą i przestają słuchać.

Często oceniają poglądy nauczyciela nie tylko w kwestiach dotyczących nauczania.

Rzeczowe argumenty nauczyciela są czasem interpretowane jako środek nacisku, który ma ich skłonić, aby „robili to tak jak on chce.”

6. Osadzanie, krytykowanie, dezaprobata, potępienie.

„Jesteś po prostu leniwy, albo lubisz odkładać wszystko na ostatnia chwilę.”

Wypowiedzi te bardziej niż jakiekolwiek inne sprawiają, że uczniowie czują się głupi, gorsi, nic nie warci. Negatywne oceny nadwątlają poczucie ich godności własnej, prowadząc do obniżonej samooceny. Uczniowie poddawani nim często zaczynają myśleć o sobie jako o ludziach bezwartościowych, nie zasługujących na nic dobrego.

Należy też pamiętać, iż krytyka powoduje kontrkrytykę. Nauczyciele, którzy często posługują się tego typu wypowiedziami najgłośniej skarżą się na brak szacunku ze strony uczniów.

7. Obrzucanie wyzwiskami, wyśmiewanie, ośmieszanie.

„Zachowujesz się jak pierwszoklasista, a nie uczeń klasy szóstej”

Są to również formy negatywnej i krytycznej oceny. Najczęstszą reakcją uczniów na takie wypowiedzi jest chęć odpowiedzenia tym samym i posługiwanie się nimi w celu usprawiedliwienia swojego postępowania.

8. Interpretowanie, analizowanie, diagnozowanie.

„Starasz się po prostu wykręcić od wykonania tego zadania.”

W tego typu wypowiedzi nauczyciel informuje ucznia, że zna jego motywy i wie, dlaczego zachowuje się w ten, a nie w inny sposób. Jeżeli analiza nauczyciela jest prawidłowa, uczniowie czuja się rozszyfrowani, obnażeni i zakłopotani. Jeżeli natomiast jest błędna – odczuwają złość z powodu fałszywego oskarżenia. Takie wypowiedzi często są traktowane jako dowód, że nauczyciel uważa, iż jest mądrzejszy, może przejrzeć uczniów na wylot, znać ich myśli i uczucia, a co za tym idzie skłaniają do powstrzymywania się od przekazywania informacji.

9. Chwalenie, aprobowanie, wydawanie ocen pozytywnych.

„Jesteś naprawdę bardzo zdolnym młodym człowiekiem. Jestem pewna, że jakoś dasz sobie radę”

Wbrew pozorom pochwała nie zawsze jest zbawienna dla uczniów i często wywiera negatywne skutki. Młodzi ludzie interpretują te pozytywne wypowiedzi jako próbę manipulowania, subtelny sposób wpływania na nich.

Udzielona publicznie pochwała jest często kłopotliwa. Ponadto uczniowie często chwaleni uzależniają się od pochwał i ich brak traktują jako krytykę.

10. Uspokajanie, okazywanie współczucia, pocieszanie, podnoszenie na duchu.

„Nie jesteś jedynym, który to przeżywa. Ja miałam takie same problemy z trudnymi zadaniami. Poza tym, jak już w to wejdziesz, zobaczysz, że to wcale nie jest takie skomplikowane.”

Pozornie wypowiedzi tego rodzaju wydaja się pomocne. W rzeczywistości zapewnianie ucznia, że wszystko jest w porządku, gdy on odczuwa niepokój i zakłopotanie, może go przekonać, że nauczyciel go nie rozumie i chce, aby zmienił swój sposób odczuwania. Uczniowie niekiedy reagują wrogo, gdy nauczyciele próbują w ten sposób poprawić ich stan psychiczny.

11. Wypytywanie, indagowanie, krzyżowy ogień pytań.

„Czy uważasz, że zadanie jest za trudne? Ile czasu mu już poświęciłeś? Dlaczego tak długo czekałeś nim zwróciłeś się o pomoc?”

Uczniowie uważają zadawanie pytań za próbę zastawienia na nich pułapki, postawienie ich w niebezpiecznej sytuacji, korzystnej dla nauczyciela. Gdy zadaje się pytania, to każde z nich ogranicza swobodę wypowiadania tego, o czym uczeń chce mówić i w pewnym sensie narzuca następną wypowiedź. Wypytywanie jest złą metodą, jeśli chodzi o ułatwienie otwarcia się i konstruktywną komunikację interpersonalną.

12. Odwracanie uwagi, sarkazm, dowcipkowanie, zabawianie.

„Porozmawiajmy o czymś przyjemniejszym. Teraz nie czas o tym mówić. Powróćmy do naszych zajęć. Wydaje mi się, że ktoś wstał dziś lewą nogą.”

Takie wypowiedzi informują ucznia o tym, że nauczyciel nie interesuje się nim, nie szanuje jego uczuć, a nawet być może go nie akceptuje. Uczniowie chcą, by ich należycie wysłuchano. Nauczyciele posługujący się sarkazmem, humorem i usiłujący zabawić ucznia dają mu do zrozumienia, by ze swoimi problemami zwrócił się do kogoś innego. Nie są traktowani jak osoby, którym można ufać i z którymi można nawiązać bliskie więzi.

Wszystkie te blokady należą do języka nieakceptacji, ponieważ tak często pokazują drugiej osobie, że powinna się zmienić. Dają także do zrozumienia, iż sam fakt, że ma problem jest czymś nie do przyjęcia i że wobec tego coś musi być nie w porządku z nią samą. Stosowanie przez nauczyciela języka nieakceptacji uniemożliwia dalszy kontakt z uczniem i wpływa na pogorszenie stosunków między nimi. Dlatego takie ważne jest, aby dogłębnie poznać ucznia z każdej strony i wiedzieć jak skutecznie z nim rozmawiać.

BIBLIOGRAFIA:

1. T. Gordon „Wychowanie bez porażek w szkole”, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1995;
2. H. Hamer „Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli, Wydawnictwo VEDA, Warszawa 1994;
3. A. Kacprzak, A. Szewczyk (redaktorzy wydania podstawowego),”Trudne sytuacje w Szkole Podstawowej. Poradnik dla dyrektorów i nauczycieli kl. IV-VI”, Wydawnictwo RABE, Warszawa 2003.